SƠ LƯỢC HÌNH TƯỢNG RỒNG TRONG VĂN HÓA KHMER
KIẾN THỨC HƯỚNG DẪN VIÊN THUYẾT MINH DU LỊCH
Rồng là loài bò sát có hình thù gần giống với
rắn. Người Khmer gọi là Neak, tiếng Pali đọc là Nea-kă, nghĩa là trong sạch,
anh minh, là sự tốt đẹp tuyệt vời. Qua nghiên cứu, được biết rồng Khmer chịu
ảnh hưởng từ văn hóa Ấn Độ. Theo ý kiến của GS.TS. Trần Lâm Biền, thì thực chất
Rồng là loài rắn khổng lồ có tên gọi ban đầu là Mux-hut, xuất hiện từ rất xa
xưa ở khu vực Trung Cận Đông đã du nhập vào nền văn hóa Ấn Độ và từ đó lan
truyền sang các nước ở khu vực Đông Nam Á, trong đó có người Khmer.
Theo GS.TS. Michel Tranet (2009) trong tác phẩm
“Văn hóa văn minh Khmer – Tôn giáo tín ngưỡng của người Khmer thời tiền sử” cho
rằng, rồng xuất hiện đầu tiên trong nghệ thuật Khmer vào khoảng thế kỷ thứ VII
(theo phong cách Som-bô-pry-kut) tại một “bức rèm” phía trên khung cửa của ngôi
đền tại tỉnh Kom-pong-thom, Campuchia. Từ đó trở đi tầng suất xuất hiện rồng
trong các công trình kiến trúc càng nhiều hơn và kéo dài đến thế kỷ XIV với
những sự biến dạng khác nhau, tạo nên sự phong phú trong nghệ thuật trang trí.
Xét về biểu hình, rồng Khmer có một phong cách
khác biệt so với hình tượng rồng của các dân tộc chịu ảnh hưởng văn hóa Trung
Hoa. Dựa trên các bức vẽ hoặc các tác phẩm điêu khắc, người ta thấy rồng Khmer
thường có một đầu, ba đầu, năm đầu, bảy đầu hoặc chín đầu, đôi khi rồng được
biểu hiện với những cặp mắt rất lạ, hoặc những chiếc vẩy khác thường, thậm chí
có cả chân, mặc dù trên thực tế rồng Khmer hoàn toàn giống rắn, không hề có
chân. Người Khmer tin rằng, rồng là loài có sức mạnh thiêng, nhiều quyền năng, có
thể biến hóa thành người hoặc những hình tượng khác nếu muốn, chẳng hạn nửa
người, nửa rồng. Một câu chuyện dân gian thường được nhiều người kể rằng, ngày
xưa có một con rồng, vì có duyên với Phật Pháp, nên rất muốn được đi tu. Tuy
nhiên, luật đạo không cho phép các loài súc sinh tu, do đó rồng đã tự biến mình
thành người và được vào chùa tu. Một hôm nhân lúc nghỉ trưa, vô tình “vị sư
rồng” hiện nguyên hình của rồng. Bị phát giác, đức Phật đã cấm không cho “vị sư
rồng” tiếp tục tu nửa. Rồng đành ngậm ngùi chấp nhận, nhưng đã cầu xin đức Phật
rằng, từ nay trở đi bất kỳ ai đi tu, nên gọi người đó là Neak (trước khi thực
hiện lễ nghi mặc cà sa để thành Chư Tăng), nhằm an ủi phần nào về sự không toại
nguyện của rồng.
Có thể nói, rồng Khmer có nhiều tên gọi khác
nhau. Việc đặt tên cho các con rồng phần lớn dựa trên số đầu của nó và cơ bản
là những chiếc đầu lẻ, vì người Khmer cũng như các tộc người khác ở khu vực
Đông Nam Á luôn coi số lẻ là số dương, biểu tượng của sự sinh sôi phát triển và
không bao giờ chết. Mỗi loại rồng này đều có vai trò, vị trí khác nhau trong
đời sống tâm linh tín ngưỡng, đặc biệt trong Bà-la-môn giáo và Phật giáo. Cụ
thể các tên gọi như sau:
1. Rồng một đầu: Là loài rồng
được hình thành từ những hạt bụi của vũ trụ, trường tồn mãi mãi và chỉ sống ở
cõi tiên. Theo truyền thống, thì rồng một đầu thường được các nghệ nhân Khmer
đặt trên nóc của các công trình tôn giáo (chùa, đền, đài), hoặc cung điện hoàng
gia hoặc là nơi ngự của các thiên thần (A-ti-tếp), gần đây người ta thấy rồng
một đầu còn được thể hiện trên các hiện vật là đồ dùng vật dụng trong sinh hoạt
thường ngày.
Rồng một đầu chính là rồng Sê-să, một biểu tượng
của “sự còn lại” (tàn dư) của mọi sự vật hiện tượng trong vũ trụ sau khi đã bị
hủy diệt. Đó cũng là biểu tượng của chiến thắng, của hạnh phúc. Trong quan niệm
dân gian, thì người Khmer cho rằng rồng một đầu chính là biểu tượng cho tổ mẫu
của dân tộc mình.
2. Rồng ba đầu: Neak Kol-lă-pă,
có nguồn gốc được sinh ra ở khoảng giữa của cõi Thiên và cõi Người (trần gian).
Sống ở đáy biển. Đây là loài rồng gắn liền với đạo Bà-la-môn, rồng ba đầu
thường tượng trưng cho “Tam vị nhất thể” của các vị thần tối thượng Bà-la-môn.
Đầu ở giữa tượng trưng cho thần Ây-sô (Si-va), bên phải là vị thần Prum
(Brahma), bên trái là thần Nea-reay (Vi-snu). Đồng thời rồng ba đầu cũng được
tượng trưng cho cõi giữa, tức cõi người – dương gian. Song, cũng trong
Bà-la-môn giáo, đặc biệt trong truyền thuyết Maha Phea-ra-tă, thì rồng ba đầu
lại là biểu tượng của cái xấu xa. Còn trong đạo Phật, người Khmer lại quan niệm
khác về rồng ba đầu, đó là sự tượng trưng cho Tam Bảo của nhà Phật (Phật, Pháp,
Tăng). Đầu ở giữa tượng trưng cho Phật Thích-ca, bên phải đại diện cho Pháp và
bên trái tượng trưng cho Tăng. Ngoài ra, trong dân gian người Khmer còn coi
rồng ba đầu là biểu tượng của sự ràng buộc trong mối quan hệ chồng, vợ và con
cái.
3. Rồng năm đầu: Neak Ă-non-tă,
tương tự như rồng một đầu, được sinh ra từ những hạt bụi của vũ trụ, trường tồn
mãi mãi và cũng chỉ sống ở cõi tiên. Rồng năm đầu được xem như chiếc giường ngủ
của thần Vi-snu trong vũ trụ mênh mông. Trong đạo Bà-la-môn, rồng năm đầu là
biểu tượng của ngũ phương (Đông, Tây, Nam, Bắc và phương trung tâm, tức phương
của cõi lành). Năm phương này cũng chính là phương của các con sông thiêng, tất
nhiên trong đó có sông Hằng – Kong-kia.
Ở đạo Phật, thì rồng năm đầu tượng trưng cho năm
vị Phật trong thế gian. Ngoài ra nó còn là biểu tượng của Ngũ giới (không trộm
cắp, không sát sanh, không tà dâm, không nói dối và không uống rượu). Hoặc là
biểu tượng của thân, xúc, tuệ, vật chất và tâm.
4. Rồng bảy đầu: Thường có tên
gọi là Neak Meach-chă-linh. Ra đời từ đáy giếng Hê-ranh-nhes , là loài luôn đem
lại nguồn sống hạnh phúc cho con người, che chở con người khỏi bị ngập úng
trong biển nước khi bị lũ lụt. Đặc biệt chính loài Neak Mach-chă-linh này đã
cuộn mình thành bệ ngồi và dùng đầu làm thành “chiếc ô” che cho đức Phật khi
Ngài tọa thiền. Vì thế rồng bảy đầu được coi như một hộ pháp đắc lực của đức
Phật Thích-ca Mâu Ni. Mặt khác cả trong quan niệm của Bà-la-môn, cũng như Phật
giáo đều cho rằng, rồng bảy đầu là biểu tượng của bảy tinh tú trong thái dương
hệ, trực tiếp hoặc gián tiếp tác động đến cuộc sống của con người. Để ghi nhớ,
có cách ứng xử đúng mực với các tinh tú này, người Khmer đã lấy tên của nó để
đặt tên cho bảy ngày trong tuần, đó là: A-tít (mặt trời) tương ứng Chủ Nhật,
Chăn (Mặt trăng) tương ứng Thứ Hai, Ang-kea (Sao Hỏa) Thứ Ba, Púth (Sao Thủy)
Thứ Tư, Prô-hos (Sao Mộc) Thứ Năm, Sóc (Sao Kim) Thứ Sáu và Său (Sao Thổ) Thứ
Bảy.
Đó cũng là sự tượng trưng cho bảy vị thần cai
quản bảy đại dương, bảy núi ngọc lớn trong vũ trụ.
5. Rồng chín đầu: Neak Va-so-ky, là loài rồng của cõi trên, của thần linh. Là biểu tượng của quyền năng, sức mạnh thiêng và sự trường tồn của vũ trụ, là sự tượng trưng cho thế giới cực lạc. Đó là sức mạnh của tia chớp ở hướng Đông, sức mạnh của những điệu múa thiêng ở hướng Tây, quyền năng tối thượng của Luật trời ở hướng Nam, sức mạnh của của cải vật chất và cái đẹp ở hướng Bắc, Sức mạnh của lửa ở hướng Đông Nam, sức mạnh của sự hủy diệt bởi lửa (sự đốt cháy, thiêu rụi mọi vật) ở hướng Đông Bắc, quyền lực của thế giới ma quỷ ở hướng Tây Nam, sức mạnh của gió ở hướng Tây Bắc và một thứ sức mạnh, quyền lực của đấng cai quản, bảo vệ muôn loài ở hướng trung tâm. Với ý nghĩa và sức mạnh đó, nên trong truyền thuyết của Bà-la-môn giáo, rồng chín đầu đã được các Chư Thiên sử dụng như “sợi dây thừng” quấn quanh ngọn núi thiêng “Sumêuru” - biểu tượng của trục vũ trụ để khuấy biển sữa.
Ngoài ra, còn một loại rồng nữa có tên là Neak
Phi-run-nea-kă, có tuổi thọ dài không xác định, được xem là chúa tể của loài
rồng (Long Vương), ngự ở cõi rồng, tức thế giới ở “phía dưới” cõi người. Khác
với người Việt, người Hoa coi rồng là biểu tượng trực tiếp của thần Mưa, thì
người Khmer lại coi rồng nói chung là vật cưỡi của thần Phi-run – thần Mưa, vị
thần phân phát nguồn nước tưới mát cho mùa màng, mang lại cho con người nguồn
sống và hạnh phúc. Riêng rồng có số đầu chẵn rất ít được sử dụng, vì đó là tạo
tác của Vi-snu, là biểu tượng của sự sống và cái chết. Chẳng hạn như rồng có
hai đầu liền thân, với một đầu hướng về phía trước, một đầu quay lại phía sau,
chính là biểu tượng của sự sống (đầu hướng phía trước) và cái chết (đầu ngoảnh
lại phía sau) trong kiếp luân hồi.
Trong tiềm thức của dân tộc, cho đến nay, nhiều
người Khmer vẫn cho rằng, tộc người mình có liên quan mật thiết về huyết thống
với rồng. Người Khmer tự nhận mình là con cháu của Neang Neak, tức công chúa
Rồng con vua Thủy Tề đã kết duyên với một vị hoàng tử (người phàm) tên là Pré
Thông, cùng sinh sống trên vùng đất Kôk-th’lôk cho đến khi thành lập được cả
vương quốc riêng. Truyền thuyết này cũng đã được sứ giả người Trung Quốc (Khang
Thái) ghi chép vào khoảng thế kỷ thứ III. Mặt khác, người Khmer cũng cho rằng,
rồng có một ý nghĩa hết sức cao quí và mãi mãi được người Khmer tin dùng. Theo
họ, rồng là biểu tượng cho sự an lành, là cầu nối giữa cõi người với trời, là
sự tượng trưng của sức mạnh đầy quyền năng bảo hộ cho tính mạng, tài sản của
loài người. Đặc biệt nó có thể giúp cho con người tránh được những kẻ thù vô
hình, những thế lực ma quỷ, dử tợn. Hoặc trong những lúc gặp hoạn nạn, nhất là
có sự xâm lấn từ bên ngoài, thì người Khmer tin rằng một lúc nào đó, rồng sẽ
xuất hiện và xua tan mọi điều xấu xa ra khỏi đời sống, vì là con cháu của rồng,
nên chắc chắn một điều rằng, rồng sẽ không bao giờ rời xa tộc người Khmer.
Xuất phát từ nhận thức đó, nên trong mọi công
trình kiến trúc chùa Khmer nói riêng, nghệ thuật tạo hình nói chung đều xuất
hiện hình tượng rồng. Rồng trở thành một giá trị của biểu tượng đày ý nghĩa.
Phần lớn rồng thường xuất hiện trên các bờ nóc, vách tường, cột. Việc người
Khmer thường trang trí hình tượng rồng ở những vị trí này, chủ yếu xuất phát từ
mong muốn rồng sẽ bảo vệ cho sự an toàn cho tính mạng, tài sản hoặc bảo hộ cho
chính địa điểm linh thiêng của công trình trước sự xâm hại của các thế lực đen
tối. Hơn nữa, rồng cũng là biểu tượng cho Phật, nên đem rồng đặt lên nóc Chánh
điện (đất Phật) hoặc các công trình khác trong chùa chiền cũng đồng nghĩa với
việc người Khmer mong rằng đạo Phật sẽ trường tồn mãi mãi ở vùng đất của mình.
Riêng những con rồng được trang trí tại các dãy lan can ở bậc cầu thang lên
xuống hoặc các tay cầm trên những chiếc cầu hoặc dọc các trục đường vừa có ý
nghĩa bảo vệ, vừa là cầu nối giúp cho con người tới được cõi trời, cõi hạnh
phúc, là niềm mong ước chung của nhiều người Khmer. Bởi những con rồng này là
biểu tượng của chiếc cầu vồng nối liền thế giới loài người với cõi Thiên. Đối
với một số đồ trang sức hoặc các loại đồ dùng, vật dụng khác có chạm khắc hình
tượng rồng cũng xuất phát từ chính niềm tin rằng, nó sẽ giúp cho chủ sở hữu đồ
vật đó tăng thêm uy lực, sức mạnh thiêng và tất nhiên sẽ mang lại sự bình an
trong cuộc sống. Ngoài ra rồng còn có vai trò như một thứ họa tiết hoa văn dùng
để trang trí, hòa lẫn với các loại hoa văn khác.
Trong cuộc sống hàng ngày của người Khmer có rất
nhiều lễ nghi liên quan tới rồng, với mong muốn mang lại sự bình an, hạnh phúc
tới gia đình. Chẳng hạn như nghi thức đi tu trong đạo Phật (đã đề cập ở trên).
Hoặc, nếu một người nào đó nằm mơ thấy rồng, thì đấy là điềm lành báo với họ
rằng sẽ gặp may mắn, thành công trong công việc, còn nếu trong giấc mơ thấy có
rắn quấn quít, có nghĩa là “đường tình duyên đang gặp thuận lợi”. Ở điểm này
cũng cần nhắc đến những câu truyện vào thời kỳ Angko thế kỷ XIII, Châu Đạt Quan
– một sứ giả Trung Quốc cũng đã từng đề cập rằng, hằng đềm, nhà vua phải thân
chinh đến một ngôi đền ngủ với một cô gái xinh đẹp được cho là hóa thân từ con
rồng thiêng. Và, nếu nhà vua bỏ bê việc làm này thì ngay lập tức sẽ có những sự
bất trắc xảy ra trong hoàng cung hoặc cả xã hội. Hoặc khi bắt đầu xây cất bất
kỳ một công trình nào đó, ngoài việc chọn ngày lành tháng tốt để làm lễ động
thổ, người Khmer còn làm nghi thức cúng thần Krong-Pea-li như một sự báo tin,
xin phép một vị thần rồng có tên là Pea-li, chủ của vùng đất.
Hiện nay tại hầu hết các công trình kiến trúc của
chùa Khmer, khi thể hiện hình tượng rồng, các nghệ nhân Khmer đều tạo thêm một
con vật trông rất dữ tợn như đang nuốt chửng rồng, chỉ còn lại phần đầu rồng
đang ngóc lên. Ở điểm này nhiều nhà nghiên cứu cho rằng đó là hình ảnh của một
con cá sấu hoặc loài cá hay một con thú nào đó, mạnh hơn cả rồng, nên đã nuốt
rồng. Qua tìm hiểu, chúng tôi được nhiều người Khmer cho biết, việc giải thích
này không phù hợp với quan niệm của người Khmer. Thực chất hình tượng này có
tên gọi là M’ko. Một truyền thuyết kể rằng, từ rất xa xưa, có một sợi tóc của
nữ thần Kong-kia (nữ thần Sông Hằng) rớt xuống trần gian liền biến thành hình
tượng M’ko và có sức mạnh vô cùng lớn lao, gặp bất kỳ con vật nào kể cả con
người, M’ko đều nuốt chửng.
Do ở cõi người không ai có thể diệt trừ được
M’ko, nên thần Siva đã triệu tập các Chư Thiên xuống trần tìm cách diệt M’ko.
Tuy nhiên trước đó, thần Siva cũng đã ra điều kiện với nữ thần Kong-kia rằng,
nếu Ngài đánh bại được M’ko thì nữ thần Kong-kia buộc phải lấy Ngài. Thần Siva
tiến hành cuộc chiến với M’ko trong nhiều ngày liền nhưng vẫn không thể giành
chiến thắng. Nữ thần Kong-kia mách thần Siva rằng, nếu muốn chiến thắng M’ko,
thì hãy đặt nữ thần Kong-kia trong lòng bàn tay, khi M’ko nhìn thấy hình ảnh
này sẽ phải đuối sức và chắc chắn Siva sẽ chiến thắng. Bằng “xảo thuật” này
cuối cùng Siva đã thắng được M’ko. Từ đó, M’ko cũng trở thành vật cưỡi của thần
Siva, đồng thời cũng nhả hết tất cả những gì nó đã nuốt vào bụng. Và, tất nhiên
trong đó có cả rồng.
Theo quan niệm của người Khmer, hình ảnh nhả các
con vật từ miệng của M’ko tuôn trào ra chính là biểu tượng của sự sung túc,
thịnh vượng. Vì vây, tại các công trình tôn giáo của người Khmer, chúng ta
thường bắt gặp rất nhiều hình ảnh M’ko nhả các con vật, đặc biệt là nhả rồng. Trong
một số trường hợp, các nghệ nhân Khmer lại đắp nổi hình tượng M’ko đơn lẻ trên
các khung cửa (Sum-Bong-uôch) đan xen với các loại họa tiết hoa văn khác, nên
nhiều người nhầm tưởng đó là Rea-hu (bởi hình thù của nó cũng có những nét
tương đồng). Thực chất Rea-hu thuộc loài Asura, tức loài Chằn, bị thần Vi-snu
dùng chiếc vòng kim cang chém đứt nửa người khi Rea-hu lén uống nước thánh.
Phần đầu chính là Reahu, còn phần mình thì biến thành Kê-tôs. Khi thể hiện hình
tượng Reahu, người Khmer thường mô tả Reahu chỉ có cái đầu, hiện lên trong
những đám mây, với hai tay cầm mặt trăng hoặc mặt trời đưa vào miệng; hoặc tay
phải cầm hoa hay một chiếc bánh. Kê-tôs tượng trưng cho Sao Chổi, đúng hơn là
những thiên thạch bay trong vũ trụ, có ánh sáng lóe lên mỗi khi di chuyển và sư
tử chính là vật cưỡi của Kê-tôs. Còn M’ko lại thuộc hàng Chư Thiên (vì sinh ra
từ sợi tóc của nữ thần Kong-kia), nên M’ko có thể biến dạng ở nhiều hình thức
khác nhau. Chẳng hạn đôi lúc người ta thấy M’ko có cả vòi và ngà giống hệt voi.
Tóm lại, rồng là vật linh rất khó có thật trong
thế giới tự nhiên, mặc dù đã có nhiều nhà nghiên cứu muốn chứng minh về hình
dáng thật của loài này, song vẫn chưa thể kết luận rõ ràng rằng rồng có tồn tại
trên thực tế? Tuy vậy, đại đa số người Khmer luôn có niềm tin mãnh liệt rằng,
rồng là loài có thật, chẳng qua nó đang “ẩn mình” đâu đó trong vũ trụ mênh mông
và đến một ngày nào đó, rồng sẽ xuất hiện trên thế gian như một vị cứu tinh
không chỉ cho tộc người Khmer mà cho cả nhân loại trên khắp thế gian.
Th.s. Hứa Sa Ni
Trường Đại học Văn hóa Tp.HCM
